قلمرو بيابانهاي استان یزد از جنبه اقلیم شناسی

قلمرو بيابانهاي استان یزد از جنبه اقلیم شناسی

محمد خسروشاهي

دکتری اقلیم-هیدرولوژی از دانشگاه تربیت مدرس
-موقعيت جغرافيايي
استان يزد با مساحت 73240 كيلومتر مربع در طول جغرافيايي 52 درجه و 50 دقيقه شرقي و عرض جغرافيايي 56درجه و 40 دقيقه شمالي در مركز كشور قرار گرفته است. بلندترين‌ ارتفاع آن قله شيركوه با ارتفاع 4300 متر وپائين ترين نقطه ان كوير سياه كوه با ارتفاع حدود 1000 متر مي باشد .
-بارندگي سالانه
تجزيه و تحليل بارندگيهاي سالانه نشان دهنده تغييرات چشمگير در سطح استان مي باشد بطوريكه در اكثر ايستگاههاي واقع در مناطق پست و كويري بارندگي زير 100 ميليمتر بوده است . اين مقدار در ايستگاههاي كوهستاني نظيرده بالا ، نير و كرخنگان بيشتر از 200 ميليمتر مي باشد.
- بارندگي فصلي
جهت تعيين فصول خشك و باراني در ايستگاههاي استان اقدام به بررسي بارندگي فصلي شده كه با توجه به بررسي هاي به عمل آمده خشكترين فصل در تمامي ايستگاههاي استان فصل تابستان و بيشترين نزولات جوي در فصول زمستان و پاييز اتفاق مي افتد .
-تهيه نقشه هم باران استان يزد
جهت تهيه نقشه همباران استان از متوسط بارندگي سالانه ايستگاهها استفاده شده و با استفاده از نرم افزار Surfer و Ilwis نقشه شماره 4-9 استخراج شد نقشه مذکور نشان می دهد که 28/69 درصد از مساحت استان يزد داراي بارندگي 100 ميليمتر و كمتر مي باشند .
- ضريب تغييرات بارندگي استان يزد
ضريب تغييرات بارندگي فصلي وسالانه براي ايستگاههای مورد مطالعه محاسبه گرديده است که نتیجه این محاسبات در جدول شماره 4-10 نشان داده شده است. در استان يزد ضريب تغييرات بارندگي سالانه بين 26 تا 73 درصد در نوسان مي باشد.به منظور بهره گيري بيشتر از اين پارامتر اقدام به رسم نقشه هم ضريب تغييرات سالانه بارندگی در استان يزد شد تا بتوان مناطقي را كه از نظر ضريب تغييرات بارندگي به شرايط بياباني نزديكترند از ساير نواحي جدا كرد.
- ضريب بي نظمي بارش و شدت ميانگين بارش روزانه
اين ضرايب براي هر سال در طول دوره آماري محاسبه شده و نهايتاً ميانگين سالانه ضرايب بي نظمي و شدت میانگین بارش روزانه براي هر ايستگاه محاسبه و جهت ترسيم خطوط هم ارزش در استان مورد استفاده قرار گرفته است .نتايج محاسبه ضريب بي نظمي بارش که بر اساس آن نقشه هم ضريب بي نظمي بارش استان ترسیم شده در جدول شماره 4-11 آورده شده است.
-تبخير
جهت نشان دادن قلمرو بيابان با استفاده از پارامتر تبخير اقدام به ترسيم خطوط هم تبخير در استان شده است جدول شماره 4-13 ميزان تبخير در استان يزد را نشان می دهد اين رقم در ايستگاه ده بالا كه در مناطق كوهستاني شيركوه قرار دارد برابر 1623 ميليمتر و براي ايستگاه ساغند كه در مناطق پست كويري قرار دارد.3675 ميليمتر مي باشد.

جدول شماره : 4-11 ضريب بي نظمي و شدت ميانگين بارندگي ايستگاههاي دوره مطالعه

رديف	نام ايستگاه	نوع ايستگاه	متوسط بارندگي سالانه	ضريب بي نظمي بارش	شدت ميانگين بارش روزانه
1	آباده	سينوپتيك	69/129	47/0	16/6
2	بافق	سينوپتيك	28/57	41/0	8/4
3	بياضه	سينوپتيك	32/73	46/0	68/5
4	نائين	سينوپتيك	35/102	29/0	9/4
5	رباط پشت بادام	سينوپتيك	09/123	34/0	79/5
6	شهر بابك	سينوپتيك	5/170	25/0	75/6
7	طبس	سينوپتيك	99/91	67/0	12/5
8	ورزنه	سينوپتيك	68/73	32/0	34/4
9	يزد	سينوپتيك	02/61	7/0	65/4
10	ابركوه	سينوپتيك	97/65	45/0	37/5
11	انار	سينوپتيك	70	43/0	12/4
12	اردكان	سينوپتيك	31/58	46/0	64/3
13	اشكذر	سينوپتيك	76/62	4/0	97/3
14	چادرملو	سينوپتيك	58/132	55/0	52/5
15	چاه افضل	سينوپتيك	59/70	3/0	36/5
16	خور	سينوپتيك	12/82	65/0	86/5
17	نصرآباد	سينوپتيك	28/134	32/0	51/5

- ضريب خشكي دومارتن
مقدار این ضریب نیز که نقشه هم ضريب دومارتن بر اساس آن تهیه شده از فرمول مربوطه محاسبه و در جدول شماره 4-14 درج گرديده است .

جدول شماره 4-14 : ميزان ضريب خشكي دومارتن برای ايستگاههاي مورد استفاده در استان يزد

رديف	نام ايستگاه	نوع ايستگاه	بارندگي سالانه	متوسط دما	متوسط دما+10	ضريب‌ دومارتن
1	آباده	سينوپتيك	69/129	5/13	5/23	52/5
2	بافق	سينوپتيك	28/57	02/21	02/31	85/1
3	بياضه	سينوپتيك	32/73	57/19	57/29	48/2
4	نائين	سينوپتيك	35/102	02/16	02/26	93/3
5	رباط	سينوپتيك	09/123	75/18	75/28	28/4
6	شهربابك	سينوپتيك	5/170	98/14	98/24	83/6
7	طبس	سينوپتيك	99/91	17/21	17/31	95/2
8	ورزنه	سينوپتيك	86/73	26/15	26/25	92/2
9	يزد	سينوپتيك	02/61	99/18	99/28	1/2
10	ابركوه	كليماتولوژي	97/65	27/17	27/27	42/2
11	انار	كليماتولوژي	70	29/17	29/27	56/2
12	اردكان	كليماتولوژي	31/58	44/18	44/28	05/2
13	اشكذر	كليماتولوژي	76/62	07/18	07/28	24/2
14	چادرملو	كليماتولوژي	58/132	96/18	96/28	58/4
15	چاه افضل	كليماتولوژي	59/70	82/19	82/29	37/2
16	خور	كليماتولوژي	12/82	9/19	9/29	75/2
17	نصرآباد	كليماتولوژي	28/134	22/13	22/23	78/5
18	ساغند	كليماتولوژي	55/60	56/18	56/28	12/2
19	بهاباد	تبخيرسنجي	82/85	07/21	07/31	76/2
20	بهادران	تبخيرسنجي	36/69	52/17	52/27	52/2
21	ده بالا	تبخيرسنجي	88/349	62/11	62/21	19/16
22	ده شير	تبخيرسنجي	16/100	34/17	34/27	66/3
23	هرات	تبخيرسنجي	47/142	06/19	06/29	9/4
24	جندق	تبخيرسنجي	86/85	75/18	75/28	99/2
25	خرانق	تبخيرسنجي	25/132	08/15	08/25	27/5
26	مروست	تبخيرسنجي	68/83	71/18	71/28	92/2
27	محمدآباد	تبخيرسنجي	3/70	33/18	33/28	48/2
28	نير	تبخيرسنجي	13/261	45/13	45/23	14/11
29	ندوشن	تبخيرسنجي	61/110	56/14	5/24	5/4
30	پژوهشي يزد	تبخيرسنجي	63/66	09/20	09/30	96/1
31	ساغند	تبخيرسنجي	71/58	91/19	91/29	96/1
32	علويه	تبخيرسنجي	25/68	02/17	02/27	53/2
33	مزيجان	تبخير سنجي	04/264	59/10	59/20	82/12

-قلمرو بيابانهاي اقليم شناسي استان

اقليم از مهمترين عوامل در تعيين قلمرو بيابان از غير بيابان مي باشد . جهت تعيين قلمرو جغرافيايي بيابان از غير بيابان در استان يزد وضعيت بارندگي ، ضريب تغييرات بارندگي ، ضريب بي نظمي بارش ، شدت ميانگين بارندگي روزانه ، اختلاف دما ، تبخير و ضريب خشكي دومارتن بررسي و نتايج به صورت جداول و نقشه هاي مختلف ارائه شده است و با استفاده از ارقام حاصله اقدام به تهيه 6 لايه از نقشه هاي محدود بياباني استان يزد با استفاده از پارامترهاي اقليمي شده است .

براي تفكيك مرز مناطق بياباني ابتدا هر يك از نقشه ها كه براي هر عنصر اقليمي بصورت يك لايه تهيه شده است با نقشه هاي توپوگرافي كه قبلاَ بصورت رقومي در محيط GIS تهيه شده بود تطابق داده شد . يكي از خطوط منحني را كه در حد فاصل دشت و كوهستان قرار داشته و نزديكترين فاصله را با محل برخورد دشت و كوهستان داشت ، انتخاب گرديد و بر اساس اين خطوط نقشه محدوده بياباني استان يزد نسبت به پارامتر به خصوص رسم گرديد . و مساحتي از استان كه با توجه به اين پارامتر جزء‌ مناطق بياباني است محاسبه گرديد .

- از نطر بارندگي براي تفكيك اوليه مرز بيابان از غير بيابان ميزان بارندگي مساوي وكمتر از 100 ميليمتر در نظر گرفته شده و نقشه محدوده بياباني استان يزد از نظر ميانگين بارندگي سالانه رسم شد كه از اين نظر 28/69 درصد از سطح استان معادل 5065175 هكتار جزء‌ مناطق بياباني و 72/30 درصد از سطح استان معادل 2246175 هكتار جزء مناطق غير بياباني محسوب مي شود .

و از نظر CV بارندگي ، با توجه به ويژگيهاي مناطق ، مقادير ضريب تغييرات بارندگي 45 و بيشتر را مرز بياباني از غير بياباني قرار داده ايم و با توجه به اين عدد نقشه محدوده بياباني استان يزد از نظر مقدار CV بارندگي سالانه رسم نموديم، با توجه به نقشه فوق 13/58 درصد از سطح استان معادل 4249800 هكتار جزء مناطق بياباني و 87/41 درصد از سطح استان معادل 3061550 هكتار جزء مناطق غير بياباني قرار مي گيرد .

- از نظر بررسي دما بهترين پارامتري كه توانستيم مرز بيابان از غير بيابان را رسم نمائيم دامنه تغييرات دما ( اختلاف ميانگين گرمترين و سردترين ماه سال ) بود كه با توجه به ويژگيها و شرايط منطقه اختلاف دماي بيشتر 23 درجه سانتيگراد را مرز قرار داده و نسبت به ترسيم نقشه محدوده بياباني استان يزد اقدام گرديد . با توجه به اين نقشه 84/89 درصد از سطح استان معادل 6568425 هكتار جز، مناطق بياباني و 16/10 درصد معادل 742925 هكتار جز، مناطق غير بياباني محسوب مي شود .

- از نظر ميزان تبخير سالانه مرز را ميزان تبخير 30000 ميلي متر قرار داده و اقدام به رسم نقشه محدوده بياباني استان يزد از نظر ميزان تبخير سالانه نموديم، از نظر ميزان تبخير سالانه 82/64 درصد از سطح استان معادل 4741875 هكتار جزء مناطق بياباني و 14/35 درصد معادل 2569475 هكتار جزء مناطق غير بياباني محسوب مي شود .

- از نظر ضريب دومارتن مرز را عدد 5 قرار داده ( مناطق بياباني داراي عدد دومارتن كوچكتري هستند و اقدام به رسم نقشه محدوده بياباني نموديم. از اين نظر 72/88 درصد سطح استان معادل 6486825 هكتار جزء‌مناطق بياباني و 28/12 درصد معادل 824725 هكتار جزء مناطق غير بياباني محسوب مي گردد .

در مرحله بعد كليه نقشه هاي تهيه شده ( لايه هاي اطلاعاتي ) روي يكديگر قرار داده شدند و همانطور كه انتظار مي رفت كليه خطوط بر يكديگر منطبق نشدند . در نهايت يك نقشه نهايي با استفاده از لايه هاي اطلاعاتي تهيه شده قبلي رسم گرديد . كه اين نقشه تلفيق كليه نقشه ها است . بدين ترتيب كه هر جا همه نقشه آن را بيابان شناخته اند ، بيابان و هر كجا كه همه نقشه ها آن را غير بيابان دانسته اند منطقه غير بيابان تعريف شدند و بقيه حدفاصل دو منطقه فوق به نام منطقه گذر يا نيمه بيابان ناميده شد(نقشه شماره 13 ).

مساحي حاصل از نقشه نهايي در محيط GIS نشان مي دهد كه 5/44 درصد معادل 3257450 هكتار از سطح استان يزد را مناطق بياباني و 5/4 درصد معادل 326875 هكتار را مناطق غير بياباني و 51 درصد معادل 3727025 هكتار را مناطق نيمه بياباني ( منطقه گذر ) در برگرفته است .

در مرحله بعد براي بيان كمي ويژگيهاي هر يك از مناطق سه گانه فوق ، نقشه منحني هاي هم ميزان هر يك از عناصر مورد نظر ، بطور انفرادي روي نقشه نهايي ( نقشه شماره 13 ) قرار داده شد و عدد مربوط به دو خطي كه بيشترين اشتراك را با خط مربوط به مرز بيابان و نيمه بيابان و خط مرزي غير بيابان و نيمه بيابان داشتند تعيين گرديد . بدين ترتيب ميانگين بارندگي ، ضريب تغييرات بارندگي ، دامنه دما ،‌ضريب دومارتن و ميزان تبخير در مرز بيابان با نيمه بيابان به ترتيب اعداد 90 ،50 ، 25 ،3100 ، و ميزان اين عناصر در مرز نيمه بيابان با غير بيابان به ترتيب 180 ،40، 22 ، 5/7 و 2600 را نشان دادند . بدين صورت ويژگيهاي كمي هر يك از عناصر براي تعريف بيايان در استان يزد مشخص شد . از اين نظر در استان يزد به مناطقي بيابان گفته مي شود كه داراي بارندگي كمتر از 90 ميليمتر ،‌ضريب تغييرات بارندگي بيش از 50 ،‌دامنه دمايي بيش از 25 درجه سانتيگراد ،‌ضريب دومارتن كمتر از 4 و ميزان تبخير بيش از 3100 ميليمتر باشد . و مناطقي كه داراي بارندگي بيش از 180 ميليمتر ، ضريب تغييرات كمتر از 40 ، دامنه دمايي كمتر از 22 درجه سانتيگرا د ، ضريب دومارتن بيش از 5/7 و تبخير كمتر از 2600ميليمتر باشد . مناطق غير بياباني محسوب مي گردد . و مناطق نيمه بياباني ( گذر) به مناطقي اطلاق مي گرددكه داراي بارندگي بين 90 تا 180 ميليمتر ، ضريب تغييرات بين 40 تا50 ،‌دامنه دمايي بين 22 تا 25 درجه سانتيگراد ،‌ضريب دومارتن بين 4 تا 5/7 و ميزان تبخير بين 2600 تا 3100 ميليمتر باشد.

^{با تشكر از آقاي مهندس دشتكيان مجري زيرطرح استان يزد}